Procederen voor het Grondwettelijk Hof
Sommige rechten zijn zó fundamenteel dat ze in de loop van de geschiedenis in de Grondwet zijn opgenomen. Het gaat om rechten die alle burgers aanbelangen. Vaak kwamen ze er als reactie op ingrijpende historische gebeurtenissen, zoals de Belgische Revolutie, de twee wereldoorlogen of de crisissen aan het einde van de vorige eeuw.
De Grondwet bevat essentiële basisprincipes: afspraken die we als samenleving met elkaar hebben gemaakt. Dat iedereen recht heeft op onderwijs, bijvoorbeeld, of dat fundamentele rechten niet zomaar afgenomen mogen worden. Ook het recht op vrijheid van meningsuiting, de vrijheid om te manifesteren, het recht op privacy, sociale zekerheid, billijke arbeidsvoorwaarden of juridische bijstand werden erin opgenomen. Precies daarom kan de Grondwet niet zomaar gewijzigd worden — daar zijn strenge voorwaarden voor.
Toch zien we dat steeds meer basisrechten onder druk komen te staan. De Grondwet verliest haar kracht als we haar niet actief verdedigen. Als regeringen wetten doorvoeren die de Grondwet niet respecteren zonder dat ze teruggefloten worden, dreigt ze een dode letter te worden.
Een manier om onze grondrechten levend te houden, is door schendingen aan te vechten bij het Grondwettelijk Hof. Als inbreuken niet worden aangevochten, dreigen ze verankerd te raken in wet en praktijk. Hoe meer schendingen ongemoeid blijven, hoe moeilijker het wordt om toekomstige inbreuken nog aan te pakken.
Daarom hebben wij ons als advocatenkantoor gespecialiseerd in de verdediging van mensenrechten en onze Grondwet. Dit soort procedures vergt een specifieke en integrale aanpak. We merken dat we, door die aanpak, steeds vaker winnen.
Hieronder delen we graag tien lessen uit onze ervaring:
1. Voorkomen is beter dan genezen
Wanneer een wetsvoorstel op tafel ligt dat onze grondrechten dreigt te schenden, haal je best alles uit de kast om dat tegen te houden. Dat kan via campagnes, lobbywerk of samenwerking met middenveldorganisaties.
Voorbeeld: De coalitie "Recht op Protest", een samenwerking tussen vakbonden en middenveldorganisaties, wist een wetsvoorstel dat het recht op betoging zou beperken, tegen te houden nog vóór het werd ingevoerd. Ze kwamen hiervoor in oktober 2023 met 10.000 mensen op straat in Brussel.
2. Is de wet er eenmaal, dan is het Grondwettelijk Hof de enige weg
Wanneer een wet, een decreet of een ordonnantie is goedgekeurd, is er maar één route om haar ongedaan te maken: vernietiging via het Grondwettelijk Hof. Alleen zo kan de onrechtvaardigheid volledig worden teruggedraaid, voor iedereen. Ook voor wie niet naar de rechter stapte. Eenmaal vernietigd, hoeft noch de regering, noch het parlement nog op te treden. De wet wordt beschouwd alsof zij nooit heeft bestaan.
Voorbeeld: De Vlaamse regering wilde de bijzondere ontslagbescherming van ambtenaren afschaffen. De vakbonden van de openbare diensten trokken naar het Hof. Dat oordeelde dat de maatregel een aanzienlijke achteruitgang betekende van het grondrecht op billijke arbeidsvoorwaarden, en dus indruiste tegen een essentieel democratisch principe: de onafhankelijkheid van ambtenaren. De wet werd vernietigd.
3. Een procedure bij het Grondwettelijk Hof heeft een grote kans op slagen
Helaas zijn veel nieuwe wetten discriminerend of leiden ze tot een ernstige achteruitgang van bestaande rechten. Dat is uiteraard problematisch, maar het betekent ook dat procedures voor het Grondwettelijk Hof vaak gegrond zijn. Een groot deel van de ingediende zaken wordt gewonnen. Als de procedure gepaard gaat met een sterke coalitie en publieke campagne, stijgt die slaagkans.
4. Inhoud primeert bij het Grondwettelijk Hof
In vergelijking met veel andere juridische procedures, draait het bij het Grondwettelijk Hof in de sterk om de inhoud, eerder dan om formele aspecten. Daarom is het cruciaal om álle mogelijke argumenten op tafel te leggen — ook die waarvan je op voorhand denkt dat ze minder kans maken.
Hoe concreter je de schending van grondrechten kan maken, hoe beter. Getuigenissen kunnen mee het verschil maken. Dit zorgt ervoor dat je mensen kan betrekken én dat je procedure geen anonieme, ver-van-mijn-bed show wordt.
Betrek experten, vermeld alle adviezen, haal elementen uit het parlementair debat… Dit laatste kan je trouwens ook zelf voeden, hier gaat het Grondwettelijk Hof naar kijken.
Al deze zaken helpen je slaagkansen vooruit.
5. Zo’n procedure maakt mensen bewuster van hun grondrechten
Een rechtszaak voor het Grondwettelijk Hof straalt ambitie uit en trekt media-aandacht — vaak op meerdere momenten in het proces. Daardoor ontstaat er een unieke kans om aan een breed publiek uit te leggen waarom grondrechten van belang zijn, en wat er op het spel staat bij een schending.
Voorbeeld: In 2022 had de Vlaamse regering de regels voor de Vlaamse Sociale Bescherming verstrengd, wat de deuren opende naar voorwaardelijkheid van sociale rechten. Een coalitie van maar liefst 19 middenveldorganisaties verenigde zich onder de “Iedereen beschermd”-noemer, stapte naar het Grondwettelijk Hof — en kreeg gelijk. De coalitie maakte sterke video’s die de geschonden rechten begrijpelijk uitlegden. Het logo, de paraplu, zorgde voor een grote herkenbaarheid en vatte de boodschap samen in een beeld.
6. Om te winnen op korte én op lange termijn, heb je een campagne nodig
Uit onderzoek blijkt dat het koppelen van een procedure aan een bewustmakingscampagne de kans op slagen vergroot. Dat is ook logisch. Hoe groter de coalitie, hoe meer verontwaardiging, hoe aannemelijker het is dat er ook effectief grondrechten worden geschonden.
Bovendien is een campagne ook op lange termijn essentieel. Zelfs wanneer een wet vernietigd wordt, kan de wetgever proberen die opnieuw in te voeren met minimale aanpassingen. Een sterke campagne zorgt ervoor dat duidelijk wordt hoe weinig draagvlak er is, wat herinvoering ontmoedigt.
Voorbeeld: Met de Kinderopvangzaak vochtten 20 organisaties de nieuwe voorrangsregels in de kinderopvang aan. Het Grondwettelijk Hof oordeelde dat de voorwaarde om als gezin 4/5de te moeten werken discriminerend was. De regering kwam al snel met het idee om nieuwe voorrangsregels in te voeren. Een coalitie en een campagne zijn de beste garantie tegen nieuwe discriminerende regels.
7. Benut de kansen die de duidelijke, relatief korte, procedure biedt
Elke zaak voor het Grondwettelijk Hof volgt een vast stramien: de wet wordt gestemd, waarna je een verzoekschrift indient met de vraag om de wet te vernietigen. Vervolgens kan de regering antwoorden, mag jij repliceren, en volgt nog een laatste reactie van de overheid. Daarna komen de pleidooien, en enkele maanden later de uitspraak. Er kan geen beroep worden ingesteld tegen een arrest van het Grondwettelijk Hof. Bovendien moet je als je wil deelnemen aan de procedure geen rolrecht betalen, of loop je geen risico op rechtsplegingsvergoedingen.
Dit hele proces duurt gemiddeld 1,5 jaar. Die structuur biedt kansen: je hebt voldoende tijd om een sterke campagne op te bouwen, een breed draagvlak te creëren en een stevig inhoudelijk verhaal te ontwikkelen. Bovendien zijn er verschillende logische communicatiemomenten — bij het indienen, tijdens de pleidooien, bij de uitspraak. Dat maakt het mogelijk om het thema gedurende langere tijd op de maatschappelijke en politieke agenda te houden, zonder dat het een processie van Echternach wordt. Niet alleen jouw zaak, maar ook de bredere problematiek kan zo aandacht krijgen.
8. Je organisatie kan er altijd sterker uitkomen — ook als je verliest
Een procedure bij het Grondwettelijk Hof kost geld, dat is misschien wel het grootste nadeel. Maar wie de stap zet, komt er vaak sterker uit. Dat bewezen verschillende organisaties en coalities die de uitdaging aangingen. Zo’n zaak biedt kansen tot coalitievorming en versterkt de samenwerking tussen organisaties, ook op andere thema’s. Via crowdfunding kun je je achterban betrekken én uitbreiden. En doordat een rechtszaak een duidelijk en gemeenschappelijk doel heeft, helpt ze om je werking te structureren en je maatschappelijke impact te vergroten.
Voorbeeld: De coalitie “Iedereen beschermd” besliste om de samenwerking verder te zetten, ook na de procedure. De coalitie werd uitgebreid en organiseerde intussen een studiedag over hoe we het recht op sociale bescherming kunnen verdedigen.
9. Een overwinning kan verder reiken dan één zaak
Winst in een concrete zaak is uiteraard goed voor de betrokkenen. Bij een vernietiging verdwijnen de nieuwe regels voor iedereen. Maar het belang reikt verder. Elke positieve uitspraak draagt bij aan een rechtspraktijk die grondrechten versterkt en beschermt — en die we als advocaten kunnen aanhalen in toekomstige zaken. Hoe meer goede rechtspraak, hoe sterker onze positie in andere dossiers. Rechten worden steeds vaker voorwaardelijk gemaakt. Voorwaarden tegenhouden via het Grondwettelijk Hof is ook belangrijk voor de toekomst. Je trekt als het ware een lijn tot waar de overheid kan gaan. Daarom gaan wij altijd voluit in elke procedure, zetten we alles op alles. We doen geen half werk.
10. Het loont bijna altijd om het te proberen
Een negatieve uitspraak is zelden erger dan niets doen. Want wie een onrechtvaardige wet niet aanvecht, laat ze gewoon bestaan. Wie het niet probeert, weet zeker dat er niets verandert. Natuurlijk vraagt een procedure veel inzet van wie ze opstart. Daarom denken we mee na over de haalbaarheid, over manieren om energie en middelen te bundelen, en over hoe je als organisatie het meeste uit zo’n traject kunt halen. Daarbij bouwen we voort op jarenlange ervaring in uiteenlopende procedures.
